روز بيستم جمادي الثاني مطابق با ولادت اسوه مادران عالم، حضرت فاطمه زهرا(س) و روز مادر و تكريم از شخصيت والاي اين موجود مقدس مي‌باشد. به همين مناسبت در اين نوشتار نگاهي كوتاه به مقام و منزلت و حقوق مادر در فرهنگ و انديشه قرآن و اهل بيت عليهم السلام خواهيم داشت.

منزلت مادر
مادر از نظر فرهنگ اسلام داراي جايگاه ويژه‌اي است. رهبر عاليقدر اسلام حضرت محمد(ص) در يك جمله زيبا مقام و منزلت حقيقي مادر را چنين بيان مي‌كند: «الجنة تحت اقدام الامهات 1؛ بهشت زير پاي مادران است.» و در جمله‌اي ديگر فرمود: «تحت اقدام الامهات روضة من رياض الجنة؛ جاي قدمهاي مادران باغي از باغهاي بهشت است.»

اين سخنان گهربار رسول بزرگوار اسلام(ص) نهايت درجه تكريم مادر است. يعني هر كس بخواهد به عالي‌ترين مقامات انساني دست يابد، بايد مادر خود را مورد احترام و محبت قرار دهد.
در مورد مقام ارجمند مادر، مطالب فراواني در سيره و سخن اهل بيت عليهم السلام مي‌توان يافت. در اينجا به چند مورد اشاره مي‌كنيم:
امام صادق(ع) فرمود: مردي به حضور رسول گرامي اسلام(ص) آمده و عرضه داشت:‌اي رسول خدا! به كداميك از بستگانم نيكي كنم؟ فرمود: به مادرت. مرد پرسيد: بعد از آن؟ فرمود: به مادرت. براي بار سوم پرسيد: پيامبر اكرم(ص) فرمود: مادرت. در نوبت چهارم حضرت فرمود: به پدرت نيكي كن! 2

از امام سجاد(ع) روايت شده است كه فرمود: مردي به حضور حضرت خاتم الانبياء(ص) شرفياب شده و اظهار داشت:‌اي رسول خدا! من مردي گنه كار و آلوده به معصيت هستم و از انجام هيچ گناهي فروگذاري نكرده‌ام، آيا اميد آمرزش برايم هست؟
رسول خدا(ص) پرسيد: آيا پدر و مادرت زنده هستند؟ مرد گفت: فقط پدرم زنده است. پيامبر اكرم(ص) فرمود: برو با او خوشرفتاري كن. آن مرد رفت و پيامبر(ص) بعد از رفتن او زير لب زمزمه مي‌كرد كه:‌اي كاش مادرش زنده بود! 3

روزي شخصي به پيامبر اكرم(ص) گفت:‌اي رسول خدا! مادرم پير شده و پيش من زندگي مي‌كند، او را در شت خود حمل كرده، براي رفع حوائجش به اين طرف و آن طرف مي‌برم، و از درآمد خويش نيازهاي وي را تامين مي‌نمايم، با دست خود او را از آزار و اذيتها محافظت مي‌كنم، با كمال ادب و تعظيم و احترام با او رفتار مي‌نمايم. آيا زحمات وي را تا حدودي جبران كرده ام؟ پيامبر(ص) فرمود: نه، زيرا شكم او جايگاه تو، پستانهايش منبع تغذيه تو، قدمهايش وسيله حركت تو، دستهايش محافظ تو، و آغوش او گهواره ات بوده است. او اين همه خدمات را با رضايت خاطر براي تو انجام مي‌داد و آرزو مي‌كرد كه تو زنده بماني؛ ولي تو خدماتي را به وي ارائه مي‌دهي، در حالي كه انتظار مرگ او را داري 4.

مادر يك مسيحي
زكريا بن ابراهيم يكي از محدثين شيعي و از ياران امام صادق(ع) است. او در شرح حال خود مي‌گويد: من مسيحي بودم و سپس به اسلام گرويدم و به خانه خدا مشرف شدم. در سفر حج، به محضر امام صادق شرفياب گشته و به حضرت عرض كردم كه من مسيحي بوده‌ام و مسلمان شده‌ام.

امام(ع) پرسيد: در اسلام چه امتيازي ديدي كه آن را پذيرفتي؟ گفتم: اين آيه قرآن توجه مرا جلب كرده و توسط آن هدايت شدم: «ما كنت تدري ما الكتاب ولا الايمان ولكن جعلناه نورا نهدي به من نشاء»؛ «تو نمي‌دانستي كتاب و ايمان چيست، ولي ما آن را نوري قرار داديم كه هر كه را خواهيم بدان هدايت كنيم.»
امام(ع) فرمود: خدا تو را به اسلام هدايت نموده و قلبت را به نور آن روشن ساخته است. سپس براي من دعا كرد و هدايت بيشتري را از خداوند برايم مسئلت نمود.
به امام عرض كردم: پدر و مادر و بستگان من در آئين مسيحيت باقي هستند و مادرم نابينا است. آيا براي من جايز است كه با آنها زندگي كنم و روابطي داشته باشم؟

امام پرسيد: آيا آنها گوشت خوك مي‌خورند؟
گفتم: نه.
فرمود: معاشرت تو با آنها بي مانع است. سپس اضافه كرد: درباره مادرت مراقب باش. به او نيكي و احسان كن و هرگاه زندگي‌اش به پايان رسيد و از دنيا رفت، خودت عهده دار كفن و دفن او باش.
چون از سفر حج برگشتم و به كوفه رسيدم، بر طبق فرمان امام صادق(ع)، خوشرفتاري و مهرباني زيادي به مادرم نمودم. خودم به او غذا مي‌دادم و لباسش را مرتب مي‌كردم و سرش را شانه مي‌زدم و عهده دار خدمتش مي‌شدم. مادرم كه اين تغييرات را در روش من ديد، گفت: تو در آن روزگاري كه به دين من بودي، با من اين طور رفتار نمي‌كردي، چه دليلي دارد كه از وقتي كه به اسلام گرويده‌اي، اين قدر به من محبت مي‌كني؟
گفتم: يكي از فرزندان پيامبر اسلام(ص) دستور داده كه اين گونه رفتار كنم.
گفت: آيا او همان پيامبر شما است؟
گفتم: نه بعد از پيامبر ما پيامبر ديگري مبعوث نخواهد شد و او پسر پيامبر ماست.
گفت: اين دستورات، از آموزه‌هاي پيامبران است و دين تو از دين من بهتر است، مرا راهنمايي كن تا مسلمان شوم. من طريقه اسلام را به او آموختم و او مسلمان شد. نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء را خواند و در نيمه شب كسالتي پيدا كرد. من در كنار بسترش به پرستاري پرداختم. به من گفت: پسرم! اعتقادات اسلام را دوباره برايم تكرار كن، من تكرار كردم و او به همه آنان اقرار كرد و در همان شب چشم از جهان فروبست. بامداد روز بعد جنازه‌اش به وسيله گروهي از مسلمانان و مطابق آئين اسلامي تشييع شد و من بر جنازه او نماز خواندم و با دست خود به خاك سپردم 5.



حقوق مادر
از نگاه وحياني اسلام، همچنانكه فرزندان بر والدين حقوقي دارند، پدر و مادر نيز حقوقي بر گردن فرزندانشان دارند.
امام سجاد(ع) با توجه به نقش حياتي مادر در پرورش و رشد فرزندان، به حقوق اساسي مادر اشاره كرده و فرزندان را اكيدا به رعايت آن سفارش مي‌كند: «واما حق امك فان تعلم انها حملتك حيث لا يحتمل احد احدا واعطتك من ثمرة قلبها ما لا يعطي احد احدا، ووقتك بجميع جوارحها ولم تبال ان تجوع وتطعمك وتعطش وتسقيك وتعري وتكسوك وتضحي وتظلك وتهجر النوم لاجلك ووقتك الحر والبرد لتكون لها وانك لا تطيق شكرها الا بعون الله وتوفيقه 6؛ حق مادرت آن است كه بداني، او تو را حمل كرد به گونه‌اي كه هيچ كس، ديگري را چنين حمل نمي‌كند و از شيره جانش به تو بخشيد كه هيچ كس به ديگري نمي‌بخشد. و با تمام وجودش از تو نگهداري كرد و برايش مهم نبود كه خودش گرسنه بماند و به تو غذا بدهد، خود تشنه باشد و به تو آب بياشامد، خودش برهنه باشد و به تو لباس بپوشاند، خودش در مقابل آفتاب باشد و تو را زير سايه نگهدارد، از خواب خود به خاطر تو چشم بپوشد. او تو را از گرماي تابستان و سرماي زمستان حفظ كرد. [مادر همه اين رنجها را تحمل كرد،] تا تو براي او باشي. تو توانايي شكرگزاري از مادرت را نداري، مگر با ياري و توفيق خداوند متعال.»
امام سجاد(ع) در عمل نيز چنين بود و با مادرش خوشرفتاري كرده و حقوق وي را كاملا مراعات مي‌نمود. طبرسي مي‌نويسد: هنگامي كه از آن حضرت پرسيدند: تو كه از نيكوكارترين مردم نسبت به مادرت هستي، چرا با او سر يك سفره نمي‌نشيني؟ امام فرمود: «اخاف ان يسبق يدي الي ما سبقت عينها اليه فاكون قد عققتها 7؛ مي‌ترسم دستم به غذايي پيشي گيرد كه پيش از آن چشم مادرم به سوي آن رفته [و مي‌خواهد بردارد] و به همين مقدار نافرمانيش كرده باشم.»
آنچه از روايات برمي آيد اين است كه جبران زحمات مادر و بجاي آوردن حقوق او كاري است بس مشكل، اما بايد تا حد توان در اين زمينه تلاش نمود. در اينجا به مهمترين حقوق مادر اشاره مي‌كنيم:

1. نيكي و احسان
خداوند متعال در قرآن كريم با اشاره به مقام بلند پدر و مادر، از زبان حضرت عيسي(ع) مي‌فرمايد: «وبرا بوالدتي ولم يجعلني جبارا شقيا» 8؛ «خداوند مرا نسبت به مادرم نيكوكار قرار داده و جبار و شقي نگردانيد.»
از اين آيه ظاهر مي‌شود كه نيكي به مادر از عادات پسنديده پيامبران و اولياء الهي است و كساني كه اين حق مادر را رعايت نكنند جبار و شقي خواهند بود.
خداوند متعال مي‌فرمايد: «وقضي ربك ا لاتعبدوا الا اياه وبالوالدين احسانا اما يبلغن عندك الكبر احدهما او كلاهما فلا تقل لهما اف ولاتنهرهما وقل لهما قولا كريما» 9؛ «و پروردگارت فرمان داده: جز او را نپرستيد! و به پدر و مادر نيكي كنيد! هرگاه يكي از آن دو، يا هر دوي آنها، نزد تو به سن پيري رسيدند، كمترين اهانتي به آنها روا مدار! و آنها را از خود مران و بزرگوارانه با آنها سخن بگو!»
خداوند متعال در جاي ديگري نيكي به پدر و مادر را بعد از اقرار به توحيد قرار داده و فرمود: «واعبدوا الله ولا تشركوا به شيئا وبالوالدين احسانا» 10؛ «و خدا را بپرستيد! و هيچ چيز را [همتا و] شريك او قرار ندهيد و به پدر و مادر نيكي كنيد.»
بنابراين رعايت مقام و منزلت معنوي مادر و رعايت حقوق وي كه از جمله آنها نيكي كردن به او در هر حال مي‌باشد، در مرتبه‌اي بعد از اطاعت و عبادت خداوند قرار دارد و اين هشدار تكان دهنده‌اي است به فرزنداني كه هنوز مقام و منزلت حقيقي والدين را نشناخته اند و آنان را به عنوان خادمان خود مي‌پندارند.
ابي ولاد حناط از امام صادق(ع) پرسيد: خداوند متعال كه در قرآن مي‌فرمايد: «وبالوالدين احسانا» چه معني دارد و چگونه مي‌توان به والدين نيكي نمود؟ امام فرمود: احسان اين است كه با آنان نيك رفتار باشي، آنان را مجبور نكني كه نيازهاي خود را از تو درخواست كنند، گرچه غني باشند. از حال و روزگار آنان، مشكلاتشان را درك كني و در مواقع لزوم آنان را دريابي! آيا خداوند نمي‌فرمايد: به مقام نيكوكاران نمي‌رسيد مگر اينكه از آنچه دوست داريد انفاق بكنيد؟ سپس امام(ع) افزود: «اگر آنان به سن پيري رسيدند، كمترين اهانت و آزاري به آنان روا مدار و بر سر آنان فرياد نزن، با نگاههاي مهرآميز و رافت انگيز دل آنان را به دست آور و هيچگاه صداي خود را بالاتر از صداي پدر و مادر نكن و دست خود را بالاي دست آنان قرار نده و گامهاي خود را از قدمهاي آنان جلوتر منه. 11»

2. قدرشناسي
فرزندان پاك و شايسته و سعادتمند پيوسته از مادر خود قدرداني مي‌كنند. آنان هيچگاه زحمات و رنجهاي مادر، در دوران كودكي شان را فراموش نمي‌كنند. خداوند متعال حق شناسي از پدر و مادر را در كنار شكرگزاري از نعمات خويش مورد سفارش قرار داده و مي‌فرمايد: «ان اشكر لي و لوالديك» 12؛ «شكر مرا بجاآور [كه خالق و منعم اصلي تو هستم] و از پدر و مادرت قدرداني كن.»

 

 

در مورد قدرداني از زحمات طاقت فرساي مادر، سخنان فراواني در كتابهاي اخلاقي، ادبي و تاريخي آمده است. شايسته است جوانان و نوجوانان مسلمان، در همه وقت، بويژه در روز مادر به عنوان تقدير و تشكر از مادرشان به هر شيوه كه مي‌توانند از آنان تجليل كنند و همانند كساني نباشند كه مهر بي كران مادر را فراموش كرده و با شيوه‌هاي ناپسندي با آنان برخورد مي‌كنند.
سعدي در گلستان مي‌نويسد: «وقتي به جهل جواني، بانگ بر مادر زدم، دل آزرده به كنجي نشست و گريان همي گفت: مگر خردي فراموش كردي كه درشتي مي‌كني؟»

چه خوش گفت: زالي 13 به فرزند خويش چو ديدش پلنگ افكن و پيلتن
گر از عهد خرديت ياد آمدي كه بيچاره بودي در آغوش من
نكردي در اين روز بر من جفا كه تو شير مردي و من پيرزن
هنگامي كه از رسول گرامي اسلام(ص) در مورد قدرداني از مادر سؤال شد، آن حضرت فرمود: «هيهات! هيهات! كه بتواني حق مادر را ادا كني. هر آينه اگر به اندازه ريگهاي بيابان عالج [صحرائي در عربستان] و دانه‌هاي باران به مادر خدمت كني و از وي قدرداني كرده و بنده وار در پيش او بايستي، اين همه خدمات تو به اندازه زحمات وي در هنگامي كه در رحم او بودي و سنگيني تو را تحمل مي‌كرد نخواهد بود. 14»

يكي از مصاديق قدرشناسي در مورد مادر اين است كه انسان نسبت به او درشتي نكند و همواره در جلب رضايت او تلاش نمايد.
ابراهيم بن مهزم مي‌گويد: روزي در مدينه از نزد امام صادق(ع) بيرون آمدم و به خانه‌ام رفتم. در آن هنگام مادرم با من زندگي مي‌كرد. در خانه، به خاطر موضوعي با مادرم مجادله كرده و سخنان درشت و تندي به وي گفتم. فرداي آن روز بعد از اداي نماز صبح، دوباره به محضر امام صادق(ع) مشرف شدم. هنگام ورود بدون آنكه حرفي زده باشم، امام با عتاب به من فرمود: «يا ابا مهزم ما لك و لخالدة اغلظت في كلامها البارحة اما علمت ان بطنها منزل قد سكنته و ان حجرها مهد قد غمرته و ثديها وعاء قد شربته... فلا تغلظ لها؛‌اي پدر مهزم! تو با خالده (نام مادر مهزم) چه كردي؟ آيا در سخن ديشب او درشتي كردي؟ آيا نمي‌داني شكم او مدتها منزل و آغوشش گهواره و سينه‌اش ظرف غذاي تو بوده است؟... ديگر با او درشتي مكن. 15»

3. نگاه مهرآميز
ابوذر مي‌گويد: از رسول گرامي اسلام شنيدم كه فرمود: «النظر الي علي بن ابيطالب عبادة والنظر الي الوالدين برافة ورحمة عبادة والنظر في الصحيفة - يعني صحيفة القرآن - عبادة والنظر الي الكعبة عبادة 16؛ نگاه به علي بن ابيطالب عبادت است. نگاه مهرآميز به پدر و مادر عبادت است. نگاه به صحيفه - يعني صحيفه قرآن - عبادت است. نگاه به كعبه عبادت است.»
كسي كه به پدر و مادر خود خدمت كند و آنان را در آغوش پرمهر خانواده‌اش جاي دهد و با چهره‌اي گشاده و بشاش با آنان رفتار نمايد، براي هر نگاه محبت آميزش ثواب حج نوشته مي‌شود. حضرت خاتم الانبياء(ص) در سخني نويدبخش چنين فرمود: «ما من رجل ينظر الي والديه نظر رحمة الا كتب الله له بكل نظرة حجة مبرورة، قيل يا رسول الله وان نظر اليه في اليوم ماة مرة قال وان نظر اليه في اليوم ماة الف مرة 17؛ هيچ كسي به سيماي پدر و مادرش نگاه محبت آميز نمي‌كند، مگر اينكه خداوند متعال در مقابل هر نگاه او ثواب يك حج قبول شده به وي عطا مي‌كند. به پيامبر عرض شد: «يا رسول الله! اگر [فردي] هر روز صد مرتبه به چهره پدر و مادرش از روي احترام و محبت نظاره كند باز هم اين پاداش را دريافت خواهد كرد؟» فرمود: آري، اگر روزي صدهزار بار هم اين كار را انجام دهد، [همين پاداش را دريافت خواهد كرد].»

4. بدست آوردن رضايت پدر و مادر
اويس قرني از معدود ياران پيامبر(ص) مي‌باشد كه در زهد و تقوي به درجات بلندي نائل شد و بعد از تلاشهاي فراوان در راه احياي دين و دفاع از ولايت مولاي متقيان علي(ع) در جنگ صفين در ركاب آن حضرت به شهادت رسيد و در منطقه صفين مدفون شد.
هنگامي كه اويس در يمن بود، شترباني مي‌كرد و مادر پيري داشت كه تحت تكفل او بود. او با اينكه علاقه شديدي به وجود گرامي رسول الله(ص) داشت، هيچ گاه نتوانست پيامبر را از نزديك زيارت كرده و به نظاره آن سيماي ملكوتي بنشيند. در يكي از روزها كه اشتياق ديدار سرور كائنات در وجودش به شدت شعله ور گرديد، از مادرش اجازه خواست تا به سرزمين حجاز آمده و حضرت رسول(ص) را زيارت نمايد، مادرش به او گفت: پسرم! به ديدار آن حضرت برو و هرگاه پيامبر(ص) در مدينه نبود، بيش از نصف روز در آنجا توقف نكن! اويس با زحمت فراوان فاصله بين يمن و مدينه را پيمود و به شهر پيامبر(ص) رسيد، اما با كمال ناباوري شنيد كه: پيامبر(ص) در شهر مدينه حضور ندارد.

چون بيش از نصف روز فرصت نداشت و به والاترين هدف خود كه فيض حضور پيامبر(ص) بود، نائل نشد، به مسلمانان حاضر در مدينه اظهار داشت: سلام مرا به حضرتش برسانيد و بگوئيد كه مردي به نام اويس از يمن به زيارت شما آمده بود و چون از مادرش اجازه توقف بيشتري نداشت، با كمال ناراحتي به وطن خود مراجعت نمود.
بعد از مدتي، پيامبر(ص) به خانه بازگشت و فرمود: «تفوح روائح الجنة من قبل قرن، واشوقاه اليك يا اويس القرني، الا ومن لقيه فليقرئه مني السلام 18؛ نسيم بهشتي از سوي منطقه قرن مي‌وزد، آه! چه قدر به ديدار تو مشتاقم،‌اي اويس قرني! [اي مسلمانان!] هر كس او را ديد سلام مرا به او برساند.»

عبدي مي‌گويد: پس از جستجوي زياد به ديدار اويس قرني رسيدم و به او گفتم: دلم مي‌خواهد سخني از رسول خدا(ص) برايم نقل كني. تا نام رسول خدا(ص) را شنيد، آهي عميق كشيد و اشك در چشمانش حلقه زد، و در حالي كه بغض گلويش را مي‌فشرد، گفت: «افسوس! هزار افسوس! عمري براي او سوختم و عاقبت به ديدارش نرسيدم. 19»
قدر و جاهي را كه در اسلام دارا شد اويس // از كمال طاعت و خدمت براي مادر است
امر او را داد رجحان بر ملاقات نبي // چون رضاي مصطفي هم دررضاي مادراست
پيامبر اكرم(ص) در مورد مقام بلند و معنوي اويس فرمود: «يدخل في شفاعته مثل ربيعة ومضر؛ افراد زيادي مانند قبيله ربيعه و مضر به وسيله شفاعت اويس وارد بهشت خواهند شد.»
دعبل شاعر نامدار شيعي نيز با تفاخر تمام به مقام شفاعت اويس اشاره كرده و چنين سرود:
اويس ذوالشفاعة كان منا // فيوم البعث نحن الشافعونا

5. پس از مرگ
از ديدگاه فرهنگ آسماني اسلام همچنان كه فرزندان در حال حيات مادر خود، حقوق وي را رعايت مي‌كنند، شايسته است پس از مرگ وي نيز او را فراموش نكرده، با انجام اعمال شايسته در تكريم او بكوشند. برخي از اين اعمال را مي‌توان اين گونه بيان كرد:

1. زيارت مزار مادر
پيامبر اكرم(ص) فرمود: «من زار قبر والديه او احدهما كل جمعة فقرا عندهما يس غفر الله له بعدد كل حرف منها 20؛ هر كس قبر پدر و مادرش يا يكي از آنها را در هر جمعه زيارت كند و در كنار مزار آنان سوره يس بخواند، در مقابل هر حرفي كه از اين سوره مي‌خواند، خداوند آمرزشي نصيب او مي‌فرمايد.»

2. قرائت قرآن
امام صادق(ع) به فرزندان صالح توصيه فرمود كه: «قرائة القرآن في المصحف تخفف العذاب عن الوالدين ولو كانا كافرين 21؛ قرائت قرآن از روي مصحف، از عذاب پدر و مادر مي‌كاهد، گرچه آنان كافر باشند.»

3. انجام اعمال نيك به نيت مادر
انجام اعمال نيك و هديه ثواب آن به مادر، در جلب رضايت وي و شادي روحش تاثير فراوان دارد. پيامبر بزرگوار اسلام(ص) فرمود: «سيد الابرار يوم القيامة رجل بر والديه بعد موتهما 22؛ سرآمد و سرور ابرار در روز قيامت كسي است كه بعد از مرگ پدر و مادرش براي ايشان احسان و نيكي كند.»

پي نوشت:
1) مستدرك الوسائل، ج 15، ص 181.
2) الكافي، ج 2، ص 159.
3) مستدرك الوسائل، ج 15، ص 180.
4) همان.
5) اصول كافي، باب البر بالوالدين، حديث 11.
6) من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 621؛ امالي صدوق، ص 371.
7) مكارم الاخلاق، ص 221.
8) مريم/32.
9) اسراء/23.
10) نساء/36.
11) بحارالانوار، ج 71، ص 40.
12) لقمان/14.
13) پيرزن.
14) مستدرك الوسائل، ج 15، ص 203.
15) بحارالانوار، ج 71، ص 76.
16) وسائل الشيعه، ج 6، ص 205.
17) مستدرك الوسائل، ج 15، ص 204.
18) بحارالانوار، ج 43، ص 155؛ الفضائل، ص 107.
19) پيامبر و ياران، ج 1، ص 345؛ حقوق متقابل والدين و فرزندان، ص 228.
20) بحارالانوار، ج 89، ص 293.
21) الكافي، باب قرائة القرآن في المصحف، حديث 1.
22) بحارالانوار، ج 71، ص 84.

عبد الکریم پاک نیا

نظر	افزدون جدید جستجو

نوشتن نظر
نام:
Email:	do not notifynotify
Website:
عنوان
Please input the anti-spam code that you can read in the image.

Copyright (C) 2007 Alain Georgette / Copyright (C) 2006 Frantisek Hliva. All rights reserved.